Johannes Brahms – „Taniec węgierski nr 5 g-moll” (1869), w opracowaniu na oktet smyczkowy

Tańce węgierskie to ukończony przez Brahmsa w roku 1869 cykl 21 utworów opartych na węgierskich motywach ludowych. Trzy z nich (nr 11, 14 i 16) stanowią w pełni oryginalne kompozycje Brahmsa. Poszczególne utwory różnią się czasem trwania – od 1 do 4 minut – tonacją oraz tempem. Napisane pierwotnie na duet fortepianowy, wszystkie doczekały się aranżacji na orkiestrę. Oprócz Brahmsa autorami orkiestracji są m.in. Antonín Dvořák oraz w ostatnim czasie – Iván Fischer. Tańce węgierskie należą do najbardziej popularnych kompozycji Brahmsa. Ich pierwszymi wykonawcami był sam kompozytor oraz jego bliska przyjaciółka, Clara Schumann. W całym cyklu Brahms nie ograniczył się do prostego zaprezentowania motywów, zaczerpniętych z węgierskiej muzyki ludowej, ale połączył je ze swoją indywidualną techniką, stylem oraz smakiem. Z tą tradycja muzyczną zapoznał Brahmsa skrzypek Eduard Reményi, z którym koncertował wcześniej jako pianista. Tańce węgierskie Brahmsa wywarły istotny wpływ na rozwój gatunku ragtime, odnajduje się go m.in. w twórczości Scotta Joplina. Taniec węgierski nr 5 to żywiołowy i radosny utwór, o nieco egzotycznym nacechowaniu. Należy on do najbardziej znanych z cyklu. Główny temat kompozycji – charakterystyczny i cieszący się powszechną rozpoznawalnością – oparty został na czardaszu „Bártfai emlék”, którego autorem jest Béla Kéler. Jego przetworzenia były często wykorzystywane przez kulturę popularną, pojawiając się w telewizji, filmach kinowych („Dyktator”, reż. Ch. Chaplin), kreskówkach („Pigs in a Polka”, reż. F. Freleng), czy popularnych piosenkach (Allan Sherman „Hungarian Goulash”).

JOHANNES BRAHMS (1833-1897)
Urodzony w Hamburgu niemiecki kompozytor, pianista i dyrygent doby romantyzmu, który sam jednak utożsamiał się raczej z minioną epoką Haydna, Mozarta i Beethovena. Początek jego karierze dała przyjaźń ze skrzypkiem Józefem Joachimem, który polecił Brahmsa Robertowi Schumannowi. Mistrz był pod wielkim wrażeniem prób kompozytorskich 20-latka, opublikował nawet artykuł, ogłaszający pojawienie się młodego geniusza, który jest powołany do dania wyrazu duchowi czasu. Dzięki poleceniu Schumana wydane zostały pierwsze dzieła Brahmsa, które wkrótce rozsławiły nazwisko wschodzącej gwiazdy. W trakcie swojego życia Brahms obejmował różne stanowiska: kierował chórem żeńskim w Hamburgu, prowadził Singakademie w Wiedniu, był dyrektorem artystycznym Gesellschaft der Musikfreunde, przez kilka sezonów kierował także Orkiestrą Filharmonii Wiedeńskiej. Uzyskał tytuł honoris causa Uniwersytetu w Cambridge i Uniwersytetu Wrocławskiego oraz tytuł honorowego mieszkańca Hamburga. Brahms umarł w Wiedniu na raka wątroby. W ostatnich miesiącach życia starał się zachować pogodę ducha, bagatelizując objawy choroby. Nie rezygnował z chodzenia na koncerty. Wiedeń pożegnał mistrza uroczystym pogrzebem. Przesycone uczuciowością kompozycje Brahmsa posiadają jednocześnie zwartą i starannie zaplanowaną strukturę. Kompozytor sięgał po różnorodne sposoby ekspresji, od humorystycznych po tragiczne. Jego utwory kameralne oraz fortepianowe należą do najbardziej wyrafinowanych wśród innych kompozycji tych gatunków epoki romantyzmu. Pisząc kwartety, nie zabiegał o oryginalność, korzystał z tradycyjnych wzorów. W twórczości symfonicznej Brahms był kontynuatorem Beethovena: posługiwał się formą sonatową, stosował technikę wariacyjną, poświęcał dużo uwagi rysunkowi linii melodycznej. Jego brzmienie jest m.in. wynikiem upodobania do ciemnych barw (altówki, wiolonczele), eksponowania instrumentów dętych drewnianych i kontrastów fakturalnych. Od współczesnych odróżniała Brahmsa miękka i mistrzowska kontrola rytmu oraz subtelność w panowaniu nad tonalnością i harmonią, w której nie prześcignął go żaden XIX-wieczny kompozytor. Promowany przez Schumanna, Brahms naraził się tym samym na ataki „wagnerystów”. Sam starał się nie angażować w narastające konflikty, do Wagnera nie żywił urazy. Nie rozumiał jednak ruchu romantycznego, jego ekscentryczności i skrajnych stanów. Był kompozytorem bardzo przywiązanym do klasycznego ideału. Nie mógł pogodzić się z lekceważącym stosunkiem do mistrzów, które cechowało mu współczesnych. Mówił o sobie, że jest „pogrobowcem”, że jako kompozytor urodził się za późno. Jeszcze za jego życia funkcjonować zaczęło określenie „trzy wielkie B”, a kompozytor został ustawiony w jednym rzędzie z Bachem i Beethovenem. Po śmierci Brahmsa jego dzieło musiało torować sobie drogę do popularności, walcząc z uprzedzeniami europejskiego świata muzyki. Jego kompozycje uważano za trudne, we Francji – wręcz je ignorowano. Perspektywa XX wieku odkryła w dziełach Brahmsa zapowiedź kierunku neobarokowego i neoklasycznego.

>>> 04.11.2012 | NIEDZIELA 19:00

BIBLIOGRAFIA
Encyklopedia Muzyczna PWM
Encyclopedia Britannica – britannica.com
Classical Archives – classicalarchives.com
Einstein Alfred „Muzyka w epoce romantyzmu”, PWM 1983
Erhardt Ludwik „Brahms”, PWM 1984
Holmes Paul „Brahms”, PWM 1998