Johann Sebastian Bach – „Die Kunst der Fuge” (1742-1751)

• według pierwszego rękopisu z 1742
1. Fuga
2. Fuga (temat w inwersji)
3. Fuga (temat ornamentowany)
4. Fuga (temat ornamentowany, prosty i w inwersji, z użyciem stretta)
5. Fuga (fuga podwójna)
6. Fuga (fuga podwójna, temat ornamentowany, w inwersji)
7. Fuga (fuga w stylu francuskim, temat w inwersji, augmentacji i dyminucji)
8. Fuga (temat w inwersji, największej augmentacji i dyminucji)
9. Canon in Hypodiapason (w oktawie) perpetuus
10. Fuga (fuga potrójna, 3-głosowa)
11. Fuga (fuga potrójna, 4-głosowa)
12. Canon in Hypodiatesseron al roversio per augmentationem (w kwarcie, inwersji i w augmentacji) perpetuus
• plus dodatki z 1747
13. Fuga (fuga lustrzana, 4-głosowa – rectus)
14. Fuga (fuga lustrzana, 4-głosowa – inversus)
15. Fuga (fuga lustrzana, 3-głosowa – inversus)
16. Fuga (fuga lustrzana, 3-głosowa – rectus)
17. Canon al roverscio et per augmentationem (w inwersji i augmentacji) druga wersja

Die Kunst der Fuge (Sztuka fugi) – to jedno z ostatnich, niedokończone dzieło Johanna Sebastiana Bacha. Znane są dwie jego wersje. Pierwsza, to pochodzący z 1742 roku manuskrypt zawierający dwanaście fug i dwa kanony. W skład drugiej, wydanej pośmiertne w 1751 roku, wchodzą dodatkowo trzy nowe fugi i dwa kanony. Wersje różnią się nie tylko objętością, ale również kolejnością uporządkowanych według innego klucza fug oraz drobnymi zmianami w tekście. Pierwsza wersja prezentuje dzieło skończone, podczas gdy druga urywa się w połowie ostatniej fugi, pod którą figuruje słynny dopisek syna kompozytora: „W momencie gdy dźwięki B-A-C-H pojawiają się w kontratemacie kompozytor zmarł.” Wpis ten, jak można się domyślać, stał się podstawą nieskończonej ilości interpretacji. W przypadku obu wersji główną ideą jest dogłębne przebadanie kontrapunktycznych możliwości zawartych w jednym muzycznym temacie. Każda z fug oparta jest na tej samej, zwodniczo prostej melodii w tonacji d-moll. W kolejnych fugach temat jest poddawany wszystkim znanym Bachowi procedurom ścisłej kompozycji polifonicznej. Jest odwracany (wzdłuż osi pionowej i poziomej), rozciągany w czasie (dyminucja i augmentacja), nakładany na siebie (stretto) i łączony w najróżniejszych permutacjach z podobnymi zabiegami w wszystkich głosach (fugi są cztero- lub trzygłosowe). „Sztuka Fugi” to w pewnym sensie bardziej traktat niż utwór koncertowy, prezentacja kunsztu kompozytorskiego o charakterze na wpół dydaktycznym. Treść jest tu podporządkowana eksploracji formy, której Bach był niedoścignionym mistrzem.

Opublikowana w rok po śmierci Bacha Sztuka fugi pozostała właściwie niezauważona, sprzedając się jedynie w kilkudziesięciu egzemplarzach. Obecnie uznawana jest za szczytowe osiągnięcie techniki polifonicznej. Dzieło ukazuje Bacha jako uczonego, który muzyczny traktat zawarł w nutowym zapisie: teoria została tu przetłumaczona na język muzyki. Syn kompozytora, Carl Philipp Emanuel, określił Sztukę fugi jako „najdoskonalsze praktyczne dzieło w dziedzinie fugi”. Podobną opinię sformułował teoretyk Friedrich Wilhelm Marpurg, który w roku 1752 napisał: „Nikt nie prześcignie Bacha w gruntownej znajomości teorii i praktyki harmonii.” Z kolei biograf kompozytora, Christoph Wolff, interpretuje Sztukę fugi nie jako jedynie studium gatunku, ale jako kompendium kontrapunktu instrumentalnego, które ukazuje pełen wachlarz jego możliwości. To ascetyczne dzieło, oczyszczone z pierwiastka materialnego i wyzbyte jakichkolwiek odniesień do pozamuzycznego kontekstu, nieczęsto gości w salach koncertowych. Wymaga od słuchacza najwyższej koncentracji i zamknięcia się na zewnętrzne bodźce.

Marcin Masecki pracował nad Kunst der Fuge od roku 2007. Początkowo nagranie miało być zrobione na elektrycznym pianinie Wurlitzer. Chodziło o to, by zaprezentować utwór od nietypowej sonorystycznie strony, co paradoksalnie ułatwiłoby słuchaczowi skupienie się na architekturze muzyki. Od tego czasu, w towarzystwie galopującego perfekcjonizmu, Masecki szukał idealnego instrumentu do nagrania utworu. Warto wspomnieć, że w partyturze nie ma żadnej wskazówki, która sugerowałaby na jaki instrument Sztuka Fugi została napisana. Przetoczywszy się przez szereg pomysłów i sesji nagraniowych, Masecki postanowił w końcu wykonać utwór na fortepianie, ale za to nagrać go na stary dyktafon kasetowy. Jak tłumaczy sam artysta: „Zyskujemy wtedy na wielu polach. Jest to wrażenie nowe i niespotykane w świecie muzyki klasycznej. Od początku bałem się grać Bacha na fortepianie gdyż nieuchronnie brzmiał wtedy jak Konkurs Chopinowski. Nagrany na szumiący dyktafon fortepian staje się innym instrumentem. Szum taśmy i naturalna kompresja stwarzają matową szybę, zza której nie słychać już wypolerowanego salonowca, ‘króla instrumentów’, tylko właśnie rzuca się w oczy szerszy kadr – taki, w którym lepiej widać strukturę całego utworu. Dzięki dyktafonowi apelujemy bardziej do głowy niż do zmysłów, jak to zwykł czynić fortepian od wieków.” Ostatecznie Kunst der Fuge została nagrana na rodzinnym fortepianie Steinway, na dyktafonie Panasonic. Wydawcą jest warszawska wytwórnia Lado ABC oraz NInA.

JOHANN SEBASTIAN BACH (1685-1750)
Niemiecki kompozytor i organista epoki baroku, przez wielu uważany za najwybitniejszego kompozytora tradycji europejskiej. Na świat przyszedł w rodzinie o starych tradycjach muzycznych – drzewo genealogiczne Bachów sięga do pierwszej połowy XVI wieku. Jako dziecko Bach stracił rodziców. Oddany pod opiekę brata uczęszczał do gimnazjum, w domu uczył się gry na instrumentach oraz studiował partytury. Po otrzymaniu stypendium szkoły w Lüneburg, rozpoczął studia nad muzyką francuską oraz wokalną i organową. Poznał również renomowanych organistów owych czasów: G. Böhma, J.A. Reinckena, D. Buxtehuda. Na tym zakończyła się muzyczna edukacja Bacha, który wkrótce rozpoczął pracę jako organista, przenosząc się z miasta do miasta, najlepsze warunki uzyskując w Weimarze na dworze Wilhelma Ernsta oraz w Köthen na dworze księcia Leopolda. Ostatnim etapem było stanowisko kantora w kościele i szkole św. Tomasza w Lipsku, na którym pozostał do końca życia. Ponieważ był zobowiązany do regularnego zapewniania repertuaru lipskim kościołom, nie miał czasu na czekanie na przypływ inspiracji; komponował szybko, w odstępach tygodniowych. Mając na względzie budowanie swojego prestiżu Bach rozpoczął także, zakończone sukcesem, starania o objęcie stanowiska nadwornego kompozytora Augusta III Sasa. W ostatnich latach życia Bach podróżował do Poczdamu, gdzie był gościem króla Prus Fryderyka II Wielkiego oraz został członkiem Stowarzyszenia Nauk Muzycznych, założonego przez Lorenza Ch. Mizlera. Ostatnie, niedokończone dzieło Bacha Kunst der Fuge zostało opublikowane w rok po jego śmierci. Synowie Bacha kontynuowali muzyczną tradycję rodziny; najsłynniejszym z nich jest Carl Philipp Emanuel. Mimo że obecnie Johann Sebastian Bach jest nazywany geniuszem muzycznym – Największym z Wielkich – jego sytuacja zawodowa sprawiła, że przez współczesnych był postrzegany przede wszystkim jako praktyk: organista, kantor, nauczyciel. Wymienione formy aktywności wpłynęły decydująco na twórczość kompozytora, warunkując charakter pisanych dzieł. Za życia Bacha opublikowano niewiele jego dzieł, a po śmierci kompozytora podzielone między spadkobierców rękopisy uległy rozproszeniu. Do końca XVIII wieku, wyparty przez klasyków Mozarta i Haydna, pozostawał w zapomnieniu. Przewartościowanie tej oceny przyszło z początkiem wieku XIX. Dzięki publikacjom historycznym i wykonaniom (przede wszystkim Pasji wg św. Mateusza pod dyrekcją Mendelssohna) kompozycje Bacha zaczęły być znane w szerszych kręgach. Wydany w połowie XX wieku katalog tematyczny Bach Werke Verzeichnis (BWV) obejmuje ponad 1000 kompozycji: kantaty, utwory chóralne, chorały i pieśni religijne, dzieła na organy i klawesyn, muzykę kameralną i orkiestrową oraz kanony i fugi. Wśród inspiracji, z jakich czerpała twórczość Bacha, wymienia się chorał protestancki, niemiecką szkołę organową oraz muzykę francuskiego i włoskiego baroku. Bach był artystą, który na narodowych inspiracjach wzniósł muzyczny gmach o uniwersalnym znaczeniu oraz twórcą, który rzemiosło przekształcił w poezję. W utworach wydających się być zwykłymi wprawkami pisanymi dla początkujących instrumentalistów, ujawnia się nieposkromiona inwencja geniuszu oraz umiejętność syntezy różnorodnych elementów, dająca obraz dziedzictwa całej dotychczasowej muzyki europejskiej. Tym samym, dzieło Bacha stało się koniecznym punktem odniesienia dla wszystkich nurtów późniejszych. Z uwagi na kreowanie oryginalnych wzorców kompozytorskiego rzemiosła i technicznej doskonałości mówi się, że Bach – podobnie jak Newton w nauce – wyznaczył nowy paradygmat muzyczny. Jak zauważa biograf, Christoph Wolff: „Muzyka Bacha mogła być źródłem teorii, sama nie stając się skostniałą teorią.” Geniusz kompozytora zestawia się z doskonałością boskiego stworzenia, gdzie perfekcja każdego gestu łączy się z kreatywnością myśli i pięknem estetycznym.

>>> 06.11.2012 | WTOREK 19:00

BIBLIOGRAFIA
Encyklopedia Muzyczna PWM
Encyclopedia Britannica – britannica.com
Classical Archives – classicalarchives.com
Schweitzer Alfred „Jan Sebastian Bach”, WAB 2009
Wolff Christoph „Johann Sebastian Bach. Muzyk i uczony”, Lokomobila 2011
Zavarsky Ernest „J.S. Bach”, PWM 1985